?0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
ЩТИСОДИЁТНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШДА СОЛЩ
МЕХАНИЗМИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ
Гиясов Сарвар Аъзамович
Мирзо Улуггбек номидаги Узбекистан Миллий университети Булим бошлиги, DSc, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.10139504
Аннотация. Мазкур илмий тезисда щтисодиётни инновацион ривожлантириш мацсадида солиц механизмидан фойдаланишнинг долзарб масалалари куриб чицилган. Тадцщотлар натижасида хулосалар шакллантирилган, шунингдек, ицтисодиётни инновацион ривожлантириш шароитида солиц воситаларидан самарали фойдаланиш буйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар берилган.
Калит сузлар: инновация, инновацион ривожланиш, солиц механизми, солиц имтиёзлари, инновацион ицтисодиёт.
Аннотация. В данном научном тезисе рассмотрены актуальные вопросы использования налогового механизма в целях инновационного развития экономики. В результате исследования сформированы выводы, а также даны научные предложения и практические рекомендации по эффективному использованию налоговых инструментов в условиях инновационного развития экономики.
Ключевые слова: инновация, инновационное развитие, налоговый механизм, налоговое стимулирование, инновационная экономика.
Annotation. This scientific thesis discusses the current issues of using the tax mechanism for the purpose of innovative development of the economy. As a result of the research, conclusions were formed, as well as scientific proposals and practical recommendations on the effective use of tax instruments in the conditions of innovative economic development were given.
Keywords: innovation, innovative development, tax mechanism, tax incentives, innovative economy.
2017-2021 йиллар учун Глобал инновацион ва Глобал ракобатбардошлик индекслар буйича расмий хисоботларда 2020 йилга кадар Узбекистон Глобал инновацион индексдаги рейтингига кирмаган. 2020 йилда 132 та мамлакат ичида 93-уринни, 2021 йилда 86-уринни эгаллаган булса, Глобал ракобатбардошлик рейтингига хозирги кунга кадар кирмаган (1-расм). ^айд этилишича, Узбекистон инсон капитали ривожланиши, инфратузилма даражаси ва ички бозорни ривожлантириш буйича уртадан паст даромадли мамлакатлар гурухида унинчи уринни эгаллади.
Дархакикат, баркарор иктисодий усишни таъминлашда инновациялар етакчи роль уйнайди. Одатда, инновацион жараённинг бориши купинча давлатнинг иктисодий сиёсатидан келиб чикади. Саноати ривожланган мамлакатларнинг иктисодий ривожланиш йуналишлари тахлили шуни курсатдики, ХХ-асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб дунёда иктисодий ривожланишнинг сифат жихатидан янги боскичи пайдо булиб, бу фан ва техниканинг нафакат ривожланган мамлакатларнинг ички бозорларида, балки жахонда ракобатбардошликни белгиловчи омилларга айланди.
Маълумки, хозирги кунда хар кандай мамлакат иктисодий ривожланишининг устувор йуналиши инновацион соханинг самарадорлигини оширишдан иборатдир. Муваффакиятли инновацион ривожланишнинг асосий омилларидан бири эса хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш ва куллаб-
NOVEMBER 17 INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
nnoQ IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
кувватлашнинг самарали тизими х,исобланади. Инновацион фаолият катта молиявий инвестицияларни талаб килади, шунинг учун уни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг объектив зарурати юзага келади. Иктисодиётни инновацион ривожлантиришда давлат уз кулидаги барча иктисодий инструментлардан, жумладан фискал, тариф, пул-кредит, сугурта ва бошка иктисодий механизмлардан фойдаланади.
1-расм. 2021 йилда Глобал инновацион ва рацобатбардошлик индексларидаги Узбекистоннинг (2020 йилда х;ам) урни Таъкидлаш зарурки, инновацион жараёнларни солик усуллари оркали рагбатлантириш борган сайин оммалашиб бораётгани иктисодиётни инновацион ривожлантиришда соликларнинг роли ортиб бораётганлигидан далолат беради. Зеро, соликлар воситасида рагбатлантириш тушунчаси хорижий иктисодий адабиётларида асосан илмий тадкикот ва ишланмаларга (R&D tax incentives) кулланилиши кайд этилмокда. Бу саноатда замонавий ускуналар ва юкори технологияларни хдмда инновацион мах,сулотларни ишлаб чикаришни биринчи навбатга куйиш билан богликдир. Шу сабаб, иктисодиётни инновацион ривожлантиришда соликлар воситасида рагбатлантириш механизмлари бевосита тартибга солишни истисно килмаса-да, унга нисбатан таъсирчан, устун ва афзал х,исобланади.
Инновацион иктисодиётнинг бошка турдаги иктисодий тизимлардан фаркли жихдти шундаки, иктисодий усишга динамик, узлуксиз ишлаб чикариш ва турли хил инновацияларни жорий этиш оркали эришилади. Шунинг учун инновацион фаолият инновацияларни яратиш, уларни ишлаб чикаришга жорий этиш ва тижоратлаштириш фаолияти сифатида намоён булади.
Солик механизмидан фойдаланиш асосида инновацион ривожланишни таъминлаш, одатда, солик имтиёзлари ва енгилликларининг инновацион корхоналар фаолиятига рагбатлантирувчи таъсирига асосланади. Айни пайтда, соликлар иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш воситаси сифатида фойдаланилиши соликларнинг тартибга солиш, шу жумладан, рагбатлантириш, чеклаш ва коплаб бериш функцияларидан фойдаланишга асосланган. Тартибга солиш функциясининг таъсири солик туловчиларнинг турли объектлари ва тоифаларининг нотекис соликка тортилиши билан асосланади. Солик
0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
юкининг нотекислиги, уз навбатида, керакли самарани яратади. Бунда, устувор йуналишда солик юкини юмшатиш оркали давлат ушбу йуналишда иктисодий ривожланиш учун янада кулай шароитлар яратади, бошка йуналишда солик юкининг ошиши ривожланиш учун кушимча тусикларни келтириб чикаради.
Иктисодиётни инновацион ривожлантиришда нафакат рагбатлантириш (пасайтирилган солик ставкалари, солик таътиллари, солик чегирмалари ва бошка имтиёзлар) хусусиятига эга чораларни куллаш, балки инновацион фаолликни ошириш буйича чораларни курмаётган субъектларга нисбатан чеклаш (солик ставкаларини ошириш, кушимча соликларни жорий этиш, имтиёзлардан фойдаланишга чекловлар) хамда коплаб бериш (0 ставкасини куллаш) хусусиятига эга механизмларни куллаш максадга мувофик.
Иктисодиётни инновацион ривожлантиришни соликлар воситасида рагбатлантиришнинг самарадорлиги, аввало, рагбатлантириш таъсири йуналтирилиши керак булган солик туловчилар доирасини аник белгилаш ва тегишли солик механизмлари мажмуига боглик. Инновацион иктисодиёт ва унинг иштирокчилари билан боглик ягона терминологиянинг мавжуд эмаслиги иктисодиётни инновацион ривожлантиришни соликлар воситасида рагбатлантириш самарадорлигини сезиларли даражада пасайтиради.
Соликлар оркали рагбатлантириш самарадорлиги хамда иктисодий усишга таъсири масаласи давлат ва алохида ташкилотларга муаммолигича колмокда. Шу сабабли, инновацион ривожланишни рагбатлантиришга йуналтирилган солик инструментлари самарадорлиги, шунингдек, уларнинг хужалик юритувчи субъектлар солик юкига таъсири даражасини бахолаш, рагбатларни даромадлар даражасига таъсир этишини аниклашга имкон берувчи бахолаш мезонлари тизимини ривожлантириш масалаларини куриб чикиш лозим.
Инновацион ривожланишни рагбатлантириш буйича амалга оширилган хорижий тажриба тахлили натижасида, инновацион фаолиятнинг турли боскичларини камраб олиш нуктаи назаридан, шунингдек, нафакат бевосита инновацион корхоналарга, балки инновацион фаолиятнинг бошка субъектларига хам рагбатлантирувчи таъсири нуктаи назаридан солик механизмларидан фойдаланишга комплекс ёндашуви аникланди. Ривожланган мамлакатларнинг бундай тажрибасини соликлар воситасида рагбатлантириш масалаларида кулланиши мамлакатимиз иктисодиётини инновацион ривожлантиришга ёрдам берадиган самарали механизмга айланиши мумкин.
Инновацион фаолиятнинг соликлар воситасида рагбатлантириш самарасизлигининг мухим сабабларидан бири - солик имтиёзларини ишлаб чикиш ва такдим этишга комплекс ёндашувнинг мавжуд эмаслигидадир. Инновацион фаолиятни рагбатлантирадиган мавжуд солик имтиёзлари орасида аксарияти инновацион фаолиятнинг биринчи боскичида, яъни инновацияларни яратиш боскичида амал килади. Илмий тадкикот натижаларини жорий этиш ва инновацион махсулотларни истеъмол килишни рагбатлантиришга каратилган самарали солик механизмлар эса, етарли эмас.
Бундан ташкари, амалга оширилган тадкикотлар шуни курсатдики, инновацион иктисодиётнинг турли субъектларидан баъзилари купрок, бошкалари камрок даражада соликлар воситасида рагбатлантиришга мухтож. Демак, инновационлик даражаси паст булган билимларнинг келиб чикиш боскичида инновацияларни яратадиган корхоналарни рагбатлантириш максадга мувофик булади. Билимларни ишлаб чикаришга жорий килиш, яъни олинган билимларни аник инновацион махсулотга ёки технологияга айланиши боскичида инновацияларни жорий килувчи корхоналарни рагбатлантириш зарур.
0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
Шунингдек, ушбу боскичда янги махсулот ёки технологияни муваффакиятли тижоратлаштириш учун махсулот ёки технологияга булган талабни рагбатлантириш мухим урин тутади, яъни соликлар воситасида рагбатлантириш механизмини инновацион махсулот истеъмолчилари хисобланган корхоналарга йуналтириш зарур. Ва нихоят, барча боскичларда инновацион иктисодиёт ривожланишига инвестицияларни купайтириш учун инновацион инфратузилма корхоналарини рагбатлантириш керак. Х,ар бир гурух корхоналари фаолиятидаги мавжуд фарклар, шунингдек уларнинг инновацион жараёндаги урни ва ролидан келиб чикиб, хар бир гурух учун соликлар оркали рагбатлантиришнинг турли хил воситаларидан самарали фойдаланиш лозим.
Солик механизмидан самарали фойдаланиш оркали иктисодиётни инновацион ривожлантириш максадида, инновацион фаолиятни вокеалар занжири сифатида хам ифодалаш мумкин. Хусусан, янги билимлар (гоялар) пайдо булиши-гоянинг интеллектуал махсулотга (инновацияларга) айланиши-инновацияларнинг ишлаб чикаришга жорий этилиши-инновацияларнинг тижоратлаштируви (инновацион махсулотни тижорий жихатидан муваффакиятли ишлаб чикариш)-инновацион махсулотнинг истеъмоли. Ушбу занжирнинг куйидаги уч асосий йуналишини соликлар оркали рагбатлантириш мумкин: инновацияларни ишлаб чикариш; инновацияларни ишлаб чикаришга жорий килиш; инновацион махсулот истеъмоли.
Иктисодиётни инновацион ривожлантиришни соликлар воситасида рагбатлантиришнинг белгиланган йуналишлари фаолиятини рагбатлантириш талаб этиладиган субъектлар доирасини аниклашга имкон беради:
-инновацияларни яратувчи корхоналар. Х,озирги кунда иктисодиётни инновацион ривожлантиришни рагбатлантирадиган солик воситаларининг аксарияти ушбу тоифадаги корхоналар фаолиятига каратилган. Бирок иктисодиётни инновацион ривожлантиришни соликлар оркали рагбатлантиришнинг натижадорлиги рагбатлантирувчи таъсирини бошка тоифадаги субъектларга хам тенг таксимланишига боглик. Акс холда, иктисодиётни инновацион ривожлантириш учун мухим булган ?инновацияларни ишлаб чикариш-жорий килиш-тижоратлаштириш-истеъмол? занжири узилади;
-инновацияларни ишлаб чикаришга жорий килувчи корхоналар. Фикримизча, ушбу тоифадаги субъектлар купрок рагбатлантиришга мухтож. Чунки, ишлаб чикаришга инновацияларни жорий этиш иктисодиётнинг инновацион ривожланишини таъминлашнинг асосий шартидир. Бундан ташкари, инновациялар ишлаб чикаришни алохида рагбатлантириш инновацияларни экспорт килиш имкониятига хам олиб келади;
-инновацион махсулот истеъмолчилари булган корхоналар. Ушбу корхоналар хам инновацион махсулотларга булган талабни ошириш максадида соликлар воситасида рагбатлантиришга мухтож. Шунингдек, инновацион махсулотларни истеъмол килишни алохида рагбатлантириш инновацион махсулотларни импорт килиш имкониятига хам олиб келади;
-инновацион инфратузилма корхоналари. Ушбу тоифанинг соликлар воситасида рагбатлантириш талаб этиладиган субъектлар таркибига киритилиши инновацион инфратузилма корхоналарининг фаолияти инновацион фаолиятнинг барча боскичлари билан боглик булиб, инновацион иктисодиётнинг нормал ишлаши учун мухимдир.
Демак, иктисодиётни инновацион ривожлантиришни соликлар воситасида рагбатлантиришнинг комплекс тизими 4 кисмдан иборат булиши керак. Таклиф этилаётган
0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
мазкур комплекс тизим доирасида ишлаб чикиладиган механизмлар икки йуналишда ифодаланиши мумкин.
Биринчидан, инновацияни истеъмол киладиган, яратадиган ва инновацион инфратузилма корхоналарини рагбатлантиришга каратилган механизмларнинг комплекс тупламини ишлаб чикиш лозим. Шунингдек, ушбу йуналишда инновацион фаолиятни соликлар воситасида рагбатлантириш самарадорлигини ошириш хамда эскирган махсулотларни чикариш, ишлаб чикаришда маънан ва жисмонан эскирган ускуналардан фойдаланишни чеклаш буйича тизимни яратиш лозим.
Иккинчидан, бевосита инновацион корхоналар учун энг кулай солик мухитини яратиш зарур. Ушбу йуналиш инновацион корхоналар учун махсус солик режимини ишлаб чикиш ва янги ташкил этилган инновацион корхоналарга солик таътиллари, инвестицион солик кредитлари ва солик чегирмаларини жорий килиш оркали амалга ошириш мумкин.
Мазкур комплекс рагбатлантириш тизими мамлакатимизда инновацион иктисодиётни ривожлантиришда соликларнинг рагбатлантирувчи таъсирини кучайтиришга ёрдам беради. Чунки уларни такдим этишда инновацион фаолиятнинг хам барча боскичларини, хам фаолиятнинг барча субъектларини рагбатлантириш таъсири билан камраб оладиган комплекс ёндашувдан фойдаланилади.
Иктисодиётни инновацион ривожлантиришга каратилган замонавий солик воситалари тизимининг паст самарадорлиги куп жихатдан ?ишланма - ишлаб чикаришга жорий этиш - тижоратлаштириш - истеъмол? каби тулик инновацион циклни комплекс рагбатлантирадиган чораларнинг етишмаслиги билан белгиланади. Зеро, ушбу циклнинг сунгги боскичлари мамлакатнинг баркарор инновацион ривожланишини таъминлашда мухим ахамиятга эга.
Иктисодиётни инновацион ривожлантиришни давлат томонидан тартибга солишнинг объектив зарурати, биринчидан, умумий иктисодиёт ва жамият учун инновацион жараёнларнинг ахамияти ортиб бораётганлигидан келиб чикса, иккинчидан, илмий ишлаб чикариш циклининг давомийлиги, юкори харажатлар ва якуний натижанинг мавхумлиги билан изохланади.
Илмий тадкикот натижаларини сифат жихатидан яхшилаш, уларнинг амалиётга жорий килинишини жадаллаштириш хамда инновацион фаолият боскичларини тулик камраб олиш максадида грант лойихаларида илмий тадкикот фаолиятини амалга оширадиган иштирокчиларни лойиха доирасида олган даромадларига нисбатан жисмоний шахслар даромад солигининг пасайтирилган ставкасини (амалдаги ставканинг 50 фоизи) куллаш, тадкикот натижаларини жорий килиш ва (ёки) тижоратлаштириш (патент олиниши) шарти асосида мазкур соликдан озод килиш оркали коплаб бериш механизмини татбик этиш лозим.
Иктисодиётни инновацион ривожлантиришга каратилган солик механизмининг паст самараси куп жихатдан ?ишланма-ишлаб чикаришга жорий этиш-тижоратлаштириш-истеъмол? тулик инновацион циклини комплекс рагбатлантирадиган чораларнинг етишмаслиги билан изохланади. Зеро, ушбу циклнинг сунгги боскичлари мамлакатнинг баркарор инновацион ривожланишини таъминлашда мухим ахамиятга эга. Шунинг учун иктисодиётни инновацион ривожлантиришни тезлаштириш учун инновацион фаолиятнинг барча боскичларини соликлар воситасида комплекс рагбатлантириш зарур.
0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
Солик механизмининг юкорида келтирилган йуналишларини тегишли соликка оид конун хужжатларида акс эттириш оркали улардан амалиётда фойдаланиш мамлакатимиз иктисодиётини халкаро рейтингларда етакчи уринларга эришишга кумак беради.
REFERENCES
1. Global Innovation Index 2021. Executive Summary. 14th Edition. WIPO. 28 p. https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_gii_2021_exec.pdf#page=6;
2. IMD World Competitiveness Ranking. https://gtmarket.ru/ratings/imd-world-competitiveness-ranking.
3. Гиясов С. А. Эффективное использование налоговых льгот в стимулировании инновационно - инвестиционной деятельности. Монография. Ташкент: Издательско-типографский дом "Инновационное развитие", 2020. стр. 194.
4. Гиясов С. А. Эффективное использование налогового механизма в инновационном развитии экономики. Монография. Ташкент: Издательско-типографский дом "Инновационное развитие", 2022. стр. 294.